Ανακομιδή και μετακομιδή λειψάνων Αγίου Μαξίμου του Βατοπαιδινού

 

Αντί Προλόγου

Βραχύ Βιογραφικό του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Ο άγιος Μάξιμος ο Γραικός, ο κατά κόσμον Μιχαήλ Τριβώλης, γεννήθηκε στην Άρτα το 1470 και ήταν γόνος ευγενούς και θρησκευόμενης οικογενείας. Οι γονείς του, Μανουήλ και Ειρήνη, τον ανέθρεψαν χριστιανικά. Έμαθε τα γράμματα πρώτα από τους γονείς του, φοίτησε στην σχολή της Άρτας και μετά στην σχολή της Κέρκυρας. Για ανώτατες σπουδές πήγε στην Ιταλία, οπου σπούδασε σε διάφορα πανεπιστήμια της. Έλαβε τεράστια μόρφωση και ασχολήθηκε με τη μετάφραση και τον σχολιασμό των Πατερικών κειμένων χάριν του άρχοντος της Μιρανδούλης Τζιάν-Φραντσέσκο Πίκο. Αλλά αντί να λάβει πανεπιστημική έδρα, αναχώρησε το 1506 για να μονάσει στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους, καρείς με το όνομα Μάξιμος. Εκεί, ανέπτυξε ιεραποστολικό και εθναποστολικό έργο και συνέθεσε Ακολουθίες και Παρακλητικούς Κανόνες ως και χριστιανικά ποιήματα.

Ρωσσική Εικόνα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού κλασσικής ρωσσικής τεχνοτροπίας του 19ου αι., ευρισκομένη στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μεγίστης Μονής του Βατοπαιδίου

Το 1516 ο Μέγας Δούκας της Ρωσσίας, Βασίλειος Γ Ιβάνοβιτς, ζήτησε από το Βατοπαίδι έναν σοφό και γλωσσομαθή για την μετάφραση του Ηρμηνευμένου Ψαλτήρα. Το Άγιον Όρος του έστειλε τον μορφωμένο Βατοπαιδινό μοναχό Μάξιμο. Αυτός εργάστηκε στην Μόσχα με ζήλο και σε μεταφράσεις, διορθώσεις, και ερμηνείες διαφόρων θρησκευτικών βιβλίων. Στη συνέχεια, ο μοναχός Μάξιμος, ο επονομασθείς Γραικός, διακρίθηκε στη Ρωσσία ως σοφός θεολόγος, φιλόσοφος, ποιητής, πολυγραφώτατος συγγραφέας (481 ρωσσόγλωσσα πεζά εργα και ελληνόγλωσσα μόνο ποιητικά ) και αγωνιστής υπέρ του αδικούμενου ρωσσικού λαού, του ορθού μοναχισμού, της χρηστής εκκλησιαστικής διοικήσεως, της δικαίας και φιλάνθρωπης πολιτικής εξουσίας, υπέρ του κύρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως και της απελευθερώσεως των Ελλήνων συμπατριωτών του από τους Τούρκους κατακτητές.

Για όλη την παραπάνω δραστηριότητά του η πολιτική και η εκκλησιαστική εξουσία της Ρωσσίας εκείνης της εποχής, δυστυχώς, αντί να τον τιμήσουν τον δίκασαν δύο φορές, το 1525 και το 1531, με χαλκευμένες κατηγορίες, τον φυλάκισαν και τον βασάνισαν πλην όμως τελικά τον «απελευθέρωσαν» το 1551 και τον έστειλαν στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου, στο Ζαγκόρσκ, όπου και απεβίωσε σε προχωρημένο γήρας το 1556. Μετά τον θάνατό του ο ρωσσικός λαός τίμησε και ακόμη τίμα τον Μάξιμο το Γραικό ως άγιό του, διότι υπήρξε Όσιος και ο πρώτος φωτιστής και υπερασπιστής του. Η Εκκλησία της Ρωσσίας, τελικά, υιοθέτησε όλες τις θεολογικές θεωρίες του και τις συμβουλές του περί τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά προβλήματα. Κανονίσθηκε ως άγιος από την Εκκλησία της Ελλάδος και της Ρωσσίας το 1988 και η μνήμη του εορτάζεται την 21η Ιανουαρίου.

Περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Από το 1938 ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού αποτελούσε ένα σοβαρό πρόβλημα για την Εκκλησία της Ρωσσίας, αλλά και για ολόκληρη την Ορθοδοξία, γιατί η θέση του δεν ηταν γνωστή και η ανακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου καθίστατο ανέφικτη.

Στον μικρό ναό του Αγίου Πνεύματος, στην Λαύρα του Αγίου Σεργίου της Ί. Μονής της Άγιας Τριάδος, υπήρχε πριν ανακαλυφθεί ο τάφος του Αγίου ενα κενοτάφιο, συμβολικός τάφος, στον οποίο υπήρχε μία μεγάλη λάρνακα πού είχε μόνο μία παλαιά μοναχική ενδυμασία του Αγίου, στον τοίχο επάνω υπήρχε και μία μεγάλη εικόνα του, γνωστή στους Ρώσσους από τα πολλά αντίγραφά της, μπροστά στην οποία ηταν πάντοτε αναμμένο ενα μεγάλο καντήλι. Πολλοί έκαναν το λάθος να το θεωρούν πραγματικό τάφο. Σε πολλά βιβλία μάλιστα και άλλα σχετικά δημοσιεύματα το κενοτάφιο αναφέρεται λανθασμένα ως τάφος.

Επίσης, υπήρχε πλήρης βιβλιογραφική σύγχυση ως προ το από ποιόν και πότε κτίστηκε πάνω στον τάφο ναΐδριο για τον Μάξιμο τον Γραικό και πότε αυτό γκρεμίστηκε.

Ο περίτεχνος λευκός Ναός του Αγίου Πνεύματος στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος στο Ζαγκόρσκ στη βορειοδυτική γωνιά του οποίου ευρίσκετο ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Ο περίτεχνος λευκός Ναός του Αγίου Πνεύματος στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος στο Ζαγκόρσκ στη βορειοδυτική γωνιά του οποίου ευρίσκετο ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Στο παλιό κενοτάφιο πάνω ακριβώς από την κενή λάρνακα υπήρχε μεγάλη και ωραία εικόνα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού και ένα καντηλι που η φλόγα του ήταν πάντοτε αναμμένη

Πριν την ανακομιδή στη λάρνακα υπήρχε μόνο μία μοναχική ενδυμασία

Η λάρνακα και το ρωσσικό τροπάριο για τον Άγιο Μάξιμο τον Βατοπαιδινό (τον επονομαζόμενο Γραικό) τον εξ Άρτης

Γι΄ αυτούς τους λόγους θεώρησα απαραίτητο το 1993 να συναθροίσω όλα τα απαραίτητα ιστορικά στοιχεία για την πραγματική θέση του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, άφού προηγουμένως είχα ήδη σημειώσει μία μικρή ιστορική αναδρομή πάνω σε προηγούμενες ερευνητικές προσπάθειες για την τελική επισήμανση του τάφου. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποίησα παλιές και νέες πηγές, ήτοι βιβλία και χειρόγραφα και κυρίως τον ειδικό φάκελο περί του συγκεκριμένου αύτού θέματος, πού μελετούσε ο Ρώσσος αρχαιολόγος και ιστορικός Sergey Beljaev.

Κατά τη χρονική περίοδο από το 1930 εως το 1940 το μοναστήρι της Αγίας Τριάδος στο Ζαγκόρσκ μετατράπηκε από τις τότε άθεες κυβερνήσεις σε: α) φοιτητική λέσχη, β) οικοτροφείο και γ) εκπαιδευτικό ίδρυμα. Επίσης κατά τη διάρκεια της δεκαετίας αυτής έγιναν συντηρήσεις κτηρίων και ανακαινίσεις, γκρεμίστηκαν όλες οι μικρές εκκλησίες και οι ναΐσκοι και δίπλα στη Μονή οικοδομήθηκαν νέες πτέρυγες για να στεγάσουν διάφορες σχολές. Τότε ηταν πού κατεδαφίστηκε το παρεκκλήσιο του Αγίου Φιλάρετου, πού είχε κτισθεί πάνω από τον τάφο του Μαξίμου του Γραικού[1] και δίπλα στον Ναό του Αγίου Πνεύματος.

Ακριβώς στο μέρος αυτό το 1942, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και πριν από την επίθεση των χιτλερικών δυνάμεων κατά της Μόσχας, έγιναν ανασκαφές όχι σε ολόκληρο τον χώρο, αλλά σε μερικές γωνιές του παρεκκλησίου και οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί της εποχής υπολόγισαν ότι εκ των τριών άνευρεθέντων εκεί τάφων, ο ένας άνηκε στον Μάξιμο τον Γραικό. Ο διευθυντής της Αρχαιολογίας και επικεφαλής των ανασκαφών διεπίστωσε μάλιστα ότι οι δυο άλλοι[2] ανήκαν σε ανθρώπους νεώτερης ηλικίας, πλην όμως τα γραπτά κείμενα με τα συμπεράσματα του χάθηκαν, γιατί ήταν άκληρος όταν πέθανε. Στα συμπεράσματά του μνημόνευε τα ονόματα επιφανών ανθρωπολόγων της Μόσχας. Επίσης τεκμηρίωνε με στοιχεία επιστημονικά και πραγματικά ακόμη καίτά συνταχθέντα πορίσματά του.

Και ενώ τις πρόχειρες ανασκαφές του 1942-1943 θ΄ ακολουθούσαν αργότερα σοβαρότερες, όπως αναφέρει το επίσημο έγγραφο πού συνέταξε το επόμενο έτος ο διευθυντής της Αρχαιολογίας, τελικά αυτές δεν πραγματοποιήθηκαν λόγω της εντάσεως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην περιοχή.

Ωστόσο, όλα αυτά τα χαμένα ιστορικά – αρχαιολογικά στοιχεία ανακαλύφθηκαν το 1960 στο σπίτι της αρχαιολόγου Rozanova, λίγες μέρες μετά τον θάνατό της. Στον φάκελο της με τίτλο «Ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού» βρέθηκαν , μαζί με όλο το αρχαιολογικό ερευνητικό αρχείο, και φωτογραφίες πού έδειχναν τον τάφο με τα ιερά οστά του Οσίου Μαξίμου του Γραικού. Βρέθηκε επίσης ενα κείμενο με μαύρα γράμματα σε λευκό χαρτί πού συντάχθηκε κατά τον χρόνο των ανασκαφών των Ρώσσων ανθρωπολόγων, οι όποιοι υποστήριζαν ότι τα οστά πρέπει να ανήκουν στον Άγιο Μάξιμο τον Γραικό. Ευτυχώς το έγγραφο αυτό περιλαμβάνεται στον φάκελο της Rozanova.

Όπως είναι γνωστό, η αρχαιολογική επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει υπεύθυνα, βασισμένη στα οστά του νεκρού, τη χρονολογία πού αυτός έζησε. Επίσης ούτε η μέθοδος «άνθρακας 14» βοηθεί στο θέμα αυτό, διότι κατά κανόνα ισχύει για τις ανασκαφές παλαιολιθικών εποχών.

Πιο έγκυρα αποδεικτικά στοιχεία για τον τάφο του Μαξίμου μπορούν να θεωρηθούν μόνο τα συμπεράσματα των ανασκαφών του 1942-1943, όπου υπεύθυνος ήταν ο διευθυντής της αρχαιολογίας Κρασνο-παέτσεφ. Όταν πέθανε αυτός, γύρω στα 1950, ήταν μόνος του και το αρχείο του το παρέλαβε η αρχαιολόγος Rozanova, η οποία τότε ήταν διευθύντρια του τμήματος νομισμάτων του ιδρύματος «Μουσείο Πούσκιν» στη Μόσχα.

Όταν πέθανε και αυτή το 1960 άκληρη, όλοι οι τότε γνωστοί μοσχοβίτες αρχαιολόγοι πήραν τα βιβλία, τους φακέλους και τα χειρόγραφα της, αναλαμβάνοντας κάθε ένας από ένα – δυο θέματα, για μελέτη, επεξεργασία και ενδεχομένη έκδοση. Τελικά δεν έμεινε σχεδόν τίποτε από τα χειρόγραφά της, παρά μόνο λίγα τετράδια και χαρτιά πεταμένα και κάλεσαν τον νεαρό τότε επιστήμονα Sergey Beljaev μήπως βρει κάτι ενδιαφέρον, ώστε να ασχοληθεί με αυτό το θέμα με περαιτέρω έρευνα.

Πράγματι, ο Beljaev ερεύνησε τους σωρούς των χαρτιών μήπως ανακαλύψει κάτι αξιόλογο και βρήκε μερικά τετράδια με επιστημονικά έγγραφα – πορίσματα και παλιές φωτογραφίες, όπως αναφέρω παραπάνω, για τον τάφο του Οσίου Μαξίμου του Γραικού, τα οποία πήρε για να τα μελετήσει.

Σημειώσεις:

1. Εν προκειμένω ουδέν κακόν αμιγές καλού. Δηλαδή κατά κάποιον τρόπο απελευθερώθηκε ο χώρος του τάφου του Μαξίμου, ώστε να μην είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη, μία ανασκαφή λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού.

2. Τους τάφους αυτούς τους σκέπασαν τότε πρόχειρα με χώμα, με σκοπό να επαναλάβουν τις ανασκαφές, όπως αυτό τεκμαίρεται από τις δυο τελευταίες σειρές του κρατικού εγγράφου του 1944 του Krachnopaechev.

 

 

Ύστερα από 33 έτη, και συγκεκριμένα στις 2 Νοεμβρίου του 1993, ο κ. Beljaev, ανταποκρινόμενος στο ευλαβές ενδιαφέρον μου για την ανακομιδή των λειψάνων του Οσίου συμπατριώτη μου, είχε την ευγενή καλοσύνη να θέσει υπόψη μου όλα τα στοιχεία του φακέλου της Rozanova περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού και να με ενημερώσει αναλυτικά ο ίδιος για όλα τα σπουδαία σημεία της αδημοσίευτης αυτής μελέτης.

Έτσι, από αυτόν τον φάκελο της Rozanova πληροφορηθήκαμε ότι:… α) Οι ανασκαφές έγιναν με εντολή του Μητροπολίτη Μόσχας Εμμανουήλ Remesefskii, β) ο διευθυντής της αρχαιολογίας και υπεύθυνος των ανασκαφών G. Krachnopaetsev βρήκε τρεις τάφους, μεταξύ των οποίων και ενός ηλικιωμένου ατόμου, γ) οι ανθρωπολόγοι έδειξαν το γένος, το φύλο και την ηλικία του υπερήλικα νεκρού, τα όποια ταυτίζονταν με αυτά του Οσίου Μαξίμου του Γραικού και δ) οι αρχαιολόγοι έδειξαν τη χρονολογία του θανάτου του με τη μέθοδο της στρατιγραφίας, ήτοι με υπολογισμούς από το βάθος του τάφου. Διεξήγαγαν δηλαδή ανασκαφές σε τρία επίπεδα βάθη και έφθασαν έως το τρίτο, πού άνηκε στον 16° αιώνα.

Τα κοινά συμπεράσματα των ανθρωπολόγων και των αρχαιολόγων και τα δύο στοιχεία της θέσεως του τάφου του Μαξίμου του Γραικού από τα παραδεδομένα ιστορικά στοιχεία μαζί με τις υπάρχουσες φωτογραφίες προ του 1917 και τις νεώτερες του 1942-1943, οδηγούσαν όλα στο ίδιο αποτέλεσμα: Επρόκειτο για τον τάφο του Μαξίμου του Γραικού.

Η υπογραφή του διευθυντού της Αρχαιολογικής υπηρεσίας της Μόσχας Krachnopaechev στο αναφερόμενο έγγραφο περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Επίσης, τα πρόσθετα στοιχεία των παλιών ανασκαφών του 1942, πού αποδείκνυαν ότι επρόκειτο για τον τάφο του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, θεωρήθηκαν κάποια μικρά κομμάτια αποσυντιθεμένου υφάσματος καλογερικής ενδυμασίας.

Παρόλο πού οι ανασκαφές ήταν κρατικές, παραδόξως δεν δόθηκε μεγάλη σημασία για την καταγραφή συγκεκριμένων αρχαιολογικών και θρησκευτικών στοιχείων, όπως λ.χ. ύπαρξη σταυρού, κομπολογιού, κομποσχοινίου κ.λ.π.[3].

Το έτος 1993, το σημείο όπου επικεντρώνονταν οι ερευνητικές προσπάθειες του ιστορικού και αρχαιολόγου S. Beljaev για τον τάφο του Αγίου Μαξίμου του Γραικού ήταν αναμφισβήτητα η βορειοδυτική γωνία του μικρού ναού του Αγίου Πνεύματος, σε ακραίο μέρος της ασφαλτοστρωμένης πλέον πλατείας και σε βάθος 3,5 μέτρων.

Τα πολύτιμα τετράδια περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, τα οποία ευτυχώς περιμάζεψε και διέσωσε ο S. Beljaev

Πάντα τα ανωτέρω στοιχεία περι του τάφου του Μαξίμου του Γραικού πρωτοδημοσιεύθηκαν από τον γράφοντα το έτος 1994 και αποτέλεσαν διεθνή επιστημονική ανακοίνωση, διότι ουδείς άλλος τα δημοσίευσε στην ρωσσική και λοιπή διεθνή βιβλιογραφία.

Έκτοτε, ο λαός της Μόσχας μαζί με τον κλήρο και τους μοναχούς, από βαθιά εκτίμηση προς τον Μάξιμο τον Γραικό, φρόντισαν το τότε υποτιθέμενο μνήμα του για πολλούς αιώνες, διότι ήταν Άγιος γνωστός σε ολόκληρη την ορθόδοξη ρωσσική κοινωνία. Και ενώ μέχρι το 1988 δεν είχε αναγνωρισθεί από τη Ρωσσική Εκκλησία και δεν είχε συνταχθεί Ακολουθία γι΄ αυτόν, παρ΄ όλα αυτά οι μοναχοί της Λαύρας του Αγίου Σεργίου της Μονής Αγίας Τριάδος κάθε χρόνο στις 21 Ιανουαρίου έψελναν στη μνήμη του δεήσεις και στα ρωσσικά το εξής τροπάριο του:

«Τη του Πνεύματος καταλαμπρυνθείς αίγλη, της σοφίας των θεοσόφως ρητορευόντων ηξίωσαι. Τω φωτί δε της ευσέβειας καταυγάζων τας εν τω σκότει της αγνοίας τελούσας καρδίας των ανθρώπων, πάμφωτος εφάνης της ορθοδοξίας φωστήρ, Μάξιμε όσιε. Εκ ζήλου δ΄ ενθέου αποξενωθείς της πατρίδος, μέτοικος εγένου εις τάς χώρας τάς ρωσσικάς, ένθα η του Υψίστου δεξιά εστεφάνωσέ σε εν βασάνοις δεσμών και φυλακής και έδόξασέ σε εν θαύμασι. Πρέσβευε άπαύστως υπέρ ημών, των έν αγάπη τιμώντων την μνήμην σου»[4].

Το παλαιό σχεδιάγραμμα του Ιερού Ναού του Αγίου Πνεύματος, στο οποίο περιλαμβάνεται κάτω αριστερά ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Οι ανασκαφές για την ανεύρεση του τάφου και την ανακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού από το 1984 εναπόκειντο πλέον σε μία περίεργη κοινή απόφαση του Πατριαρχείου της Ρωσσίας, του Ρωσσίας, του Ηγουμένου της Μονής της Αγίας Τριάδος, όπου η Λαύρα του Αγίου Σεργίου, του Δημάρχου της Μόσχας και του Διευθυντού της Τουριστικής Υπηρεσίας. Παρ’ όλες αυτές τις γραφειοκρατικές δυσκολίες, ο κ. Beljaev, ακούραστος και με επιμονή, ευρισκόμενος πάντοτε πλησίον του Πατριάρχου της Ρωσσίας, προσπαθούσε μέχρι το 1994, επί μία δεκαετία, να άρθούν όλα τα διοικητικά εμπόδια, ώστε με την ευλογία του Πατριάρχου να προβεί τελικά στις ανασκαφές για την αποκάλυψη του τάφου του Μαξίμου του Γραικού και την άνακομιδή των ιερών του λειψάνων.

Ρώσσοι μοναχοί την 21η Ιανουαρίου κάθε έτους χάρασαν με πατερίτσα πάνω στο χιονι τον υποτιθέμενο χώρο του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού στην βορειοδυτική γωνιά του Ιερού Ναού του Αγίου Πνεύματος και έψελναν δεήσεις και τροπάριο στη μνήμη του Αγίου και φωτιστού των Ρώσσων

Για όλα αυτά είχα ενημερώσει λεπτομερώς τον Καθηγούμενο της Ι. Μονής του Βατοπαιδίου κ. Εφραίμ, ο οποίος, συγκινηθείς τα μάλα, απέστειλε εμπνευσμένη επιστολή για την ευλαβή επιθυμία του Αγίου Όρους, όπως πραγματοποιηθεί η ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Μαξίμου, του Βατοπαιδινού μονάχου, του επονομαζόμενου Γραικού. Στη συνέχεια ανεχώρησα για τη Μόσχα με την από 6-7-‘94 συστατική επιστολή του Καθηγουμένου της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους προς τον Πατριάρχη της Μόσχας[5], για να εκφράσω και εγώ το ευλαβές ενδιαφέρον και την αμέριστη συνδρομή μου για την ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου και όλοι στη Μόσχα με διαβεβαίωσαν ότι θα προσπαθήσουν να επιτευχθεί τούτο το γρηγορότερον δυνατόν και ότι θα μας καλέσουν, όταν θα γίνει η ανακομιδή. Ο δε φίλος μου Sergey Beljaev μου δήλωσε ότι συνεχίζει τις πρόσθετες και αναγκαίες πολύπλευρες έρευνές του αργά και προσεκτικά για να μην κάνει κανένα λάθος στις ανασκαφές, και με διαβεβαίωσε ότι ο Πατριάρχης Αλέξιος επιθυμεί διακαώς την ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού και ότι μόνο με την ευλογία Του τελικά θα αρχίσει τις σχετικές ανασκαφές.

Από τις παλαιότερες ρωσσικές γκραβούρες που απεικονίζουν πιστά τη μορφή του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Έτσι, όλοι αναμέναμε με ζωηρό ενδιαφέρον τη μεγάλη θρησκευτική και ιστορική στιγμή της ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, του εξ Αρτης καταγόμενου Βατοπαιδινού μονάχου, εθναποστόλου των Ελλήνων και πρώτου και μεγάλου φωτιστού των Ρώσσων.

Η Ανακομιδή ων Λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού

Η ανακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού ήταν ενα θέμα που απασχολούσε σοβαρά τόν Πατριάρχη της Μόσχας και πάσης Ρωσσίας κ.κ. Αλέξιο, αλλά αργούσε να επιτευχθεί αυτή για ουσιαστικούς και τυπικούς λόγους[6]. Κύριος ουσιαστικός λόγος ήταν η ύπαρξη φόβων, μήπως κατά τις ανασκαφές δεν ανευρισκόταν ο τάφος του Αγίου Μαξίμου του Γραικού στο από τον Σεργκέϊ Μπελάεφ υποδειχθέν σημείο, πλησίον του ναϊδρίου του Αγίου Πνεύματος[7]. Τυπικοί δε λόγοι ήσαν οι καθαρά γραφειοκρατικές δυσκολίες για την έκδοση αδείας ανασκαφών, από έναν γαλαξία διοικητικών υπηρεσιών της Μόσχας.

Βέβαια, το Άγιο Όρος και η Ι. Μητρόπολη Άρτης έδειχναν αδιάλειπτα το ζωηρό ενδιαφέρον τους για τη μετακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού στην Ελλάδα[8], παρ΄ όλο ότι τότε πλην του S. Beljaev και εμού, ουδείς εγνώριζε με βεβαιότητα για την ύπαρξη και τη θέση του τάφου.

Το αίτημα της ανευρέσεως του Τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού με ανασκαφές για την ανακομιδή των λειψάνών του, διατυπώθηκε από εμέ το πρώτον το 1991 στον Ρώσσο Πατριάρχη διά του φίλου μου και συνεργάτη μου Ρώσσου αρχαιολόγου και ιστορικού κ. Σεργκέϊ Μπελάεφ. Μάλιστα, είχα το θάρρος να τον διαβεβαιώσω ότι ασμένως τόσο το Άγιον Όρος διά του Αγίου Καθηγουμένου της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου κ. Εφραίμ, του γέροντός μου και πνευματικού μου, όσο και η Άρτα θα συνέβαλλε στις δαπάνες των ανασκαφών, μετά βέβαια από προφορική συζήτηση πού είχα γι΄ αυτό το θέμα με τον τότε Δήμαρχο Αρταίων Κωνσταντίνο Χ. Βάγια. Η απάντηση του Πατριάρχη ήταν ότι προς το παρόν ήταν αδύνατη η έναρξη και εκτέλεση των ανασκαφών, λόγω σοβαρών γραφειοκρατικών και άλλων προβλημάτων. Τον Σεπτέμβριο του 1994, όταν πήγα στη Μόσχα, υπέμνησα έκ νέου στον κ. Μπελάεφ το θέμα των ανασκαφών, πλην όμως μου απάντησε ότι θα καθυστερήσει να εκδοθεί απόφαση για τις ανασκαφές. Κατά την επιστροφή μου στην Ελλάδα, ανέφερα τις δυσκολίες στον Μητροπολίτη Άρτης και στον Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους.

Κατά τα τέλη του 1994, μετά από επισταμένες μελέτες και πολλές έρευνες, συγκέντρωσα πολλά στοιχεία για τον τάφο του Μαξίμου του Γραικού και εξέδωσα στο Άγιο Όρος την πρωτότυπη και βραβευθείσα μελέτη μου με τίτλο «Περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού». Η εργασία μου αυτή, περιελάμβανε με ιστορική τεκμηρίωση τα εξής θέματα: α) περί του κενοταφίου[9], β) περί του θανάτου, της εορτής, της άγιοποιήσεως και της Ιεράς Ακολουθίας[10], γ) περί του σηκού και του παρεκκλησίου[11], δ) περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού[12].

Σκοπός δε της εκδόσεώς μου αυτής, ήταν να ενημερώσω τους εν Ελλάδι επισήμους εκκλησιαστικούς φορείς να παρέμβουν στο Πατριαρχείο της Μόσχας, ώστε να ευδοκήσει τούτο να αποφασίσει την έναρξη των ανασκαφών για την ανεύρεση και ανακομιδή των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, αφού αποδείκνυα με αδιάσειστα ιστορικά ντοκουμέντα, επίσημα έγγραφα και παλιές φωτογραφίες την ακριβή θέση του τάφου, στη βορειοδυτική γωνία του μικρού ναού του Αγίου Πνεύματος, στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου, στο Μοναστήρι της Αγίας Τριάδος.

Η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, με ιδιαίτερη και ευλαβή ευαισθησία, ανταποκρίθηκε αμέσως και απέστειλε επιστολές στον Πατριάρχη της Μόσχας για το θέμα της άνακομιδής. Στα πλαίσια αυτής της αλληλογραφίας είναι δυνατόν να ενταχθεί και η έκ μέρους της ίδιας Μονής χορηγηθείσα εις έμέ συστατική επιστολή προς τον Πατριάρχη της Μόσχας, για συνεργασία στο θέμα των ανασκαφών. Δυστυχώς, όμως, το Πατριαρχείο της Μόσχας δεν μπορούσε να εκδώσει την απόφαση για τις σχετικές ανασκαφές. Ενδεχομένως, εξαιτίας της έντονης πιέσεως από την Ελλάδα για την έναρξη των ανασκαφών, το Πατριαρχείο της Μόσχας να προβληματίστηκε για την προτεινόμενη από μέρους μας οικονομική κυρίως συνεργασία, φοβούμενο ότι θα αιτούσαμε η κάρα του Αγίου να δοθεί στο Άγιο Όρος, στη Μονή της Μετανοίας του Αγίου Μαξίμου του Γραικού. Έτσι, το 1995 παρήλθε άπρακτο.

Στις 21 Ιανουαρίου 1996 έδωσα μιας ώρας συνέντευξη στην εκπομπή «Ορθοδοξία και σύγχρονος κόσμος» της TV 100 Θεσσαλονίκης περί του «Βίου, των έργων και του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού»[13]. Κατά ευτυχή σύμπτωση, την ίδια ακριβώς ημερομηνία και ο κ. Μπελάεφ πραγματοποίησε μία εντυπωσιακή εκπομπή στο εθνικό τηλεοπτικό κανάλι της Μόσχας για τον τάφο του Μαξίμου του Γραικού. Πολλοί εσχολίασαν το γεγονός αυτό ότι είχαμε προσυνεννοηθεί γι΄ αυτήν την κοινή ανακοίνωση στη Ρωσσία και στήν Ελλάδα, πλην όμως είλικρινώς βεβαιώνω ότι πρόκειται περί θαυμαστής συμπτώσεως.

Ο Πατριάρχης της Μόσχας και πάσης Ρωσσίας κ.κ. Αλέξιος

Ο Πατριάρχης της Μόσχας αποφασίζει τότε και δίνει εντολή -ευλογία στον κ. Μπελάεφ να οργανώσει όλες τις λεπτομέρειες για την έναρξη των ανασκαφών, τον Ιούνιο του 1996. Ο συνεπής αρχαιολόγος και ιστορικός αμέσως επικοινώνησε μαζί μου και μου ανακοίνωσε το ευχάριστο γεγονός, το οποίο ανακοίνωσα στον Μητροπολίτη Άρτας κ.κ Ιγνάτιο Δ΄, σε μία πολιτιστική εκδήλωση στο βυζαντινό κάστρο της Άρτας, και αμέσως στον Άγιο Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους κ. Εφραίμ. Όμως, στη συνέχεια, τόσο ο Μητροπολίτης Άρτας, όσο και ο Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, δεν κλήθηκαν στην ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου. Το γεγονός τούτο με λύπησε βαθύτατα και, για λόγους ηθικής συμπαραστάσεώς μου στον Μητροπολίτη Άρτης και τον Ηγούμενο της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, δεν αναχώρησα για τη Μόσχα, για να παραστώ στην ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου μας, αν και είχα προσκληθεί γι΄ αυτό. Εν πάσει περιπτώσει εμείς κρίναμε ότι ο Ρώσσος Πατριάρχης φοβήθηκε μήπως οι Έλληνες (υπόθετων ότι από πλευράς Ελλάδος θα πήγαιναν στην Μόσχα εκτός από τον Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους όλοι οι Μητροπολίτες της Ηπείρου και ο Μητροπολίτης Σπάρτης, λόγω Σπαρτιατικής καταγωγής του αγίου) ζητήσουν την Κάρα του αγίου. Ο Αλέξιος όμως ισχυρίσθηκε ότι δεν ηταν σίγουρο, ότι κατά την άνακομιδή θα άνευρίσκοντο τα πραγματικά λείψανα του αγίου, φοβηθείς μήπως εκ του ενδεχομένου τούτου γεγονότος τρωθεί το κύρος του.

Οι ανασκαφές άρχισαν στις 24 Ιουνίου και τελείωσαν στις 2 Ιουλίου του ιδίου έτους. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών βρέθηκαν κτίσματα του 1745 και του 1867. Συγκεκριμένα, βρέθηκαν ερείπια από το εκκλησάκι του Αγίου Φιλάρετου. Νοτιοανατολικά δέ, περί το ένα μέτρο από τη θέση του τάφου κατά το παλαιό σχεδιάγραμμα, βρέθηκαν τα ιερά λείψανα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, πλην όμως όχι στο ίδιο σημείο, όπως το 1942. Αυτό οφείλεται στον G. Krashno-paetsef, ο όποιος μετά την ανεύρεση των ιερών λειψάνων του Αγίου, κατά τις ανασκαφές πού πραγματοποίησε το 1942 ως διευθυντής της αρχαιολογικής υπηρεσίας της Μόσχας, όταν τα επανατοποθέτησε, τα μετακίνησε λίγο νοτιοανατολικά, κοντά στα θεμέλια του ναού. Στη συνέχεια, επειδή αναγκάστηκε να διακόψει τις ανασκαφές λόγω εντάσεως του πολέμου με τους Γερμανούς, φωτογράφισε τα άγια λείψανα -γεγονός πού πιστοποιεί ότι ηταν καλώς διατηρημένα τότε- και τα σκέπασε άρον άρον με χώματα, χωρίς να εναποθέσει πάνω σ΄ αυτά ξύλινο σκέπασμα.

Έτσι, συγκρίνοντας αφενός μεν το παλιό σχεδιάγραμμα περί της θέσεως του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού -στη βορειο-δυτική γωνία του ναού του Αγίου Πνεύματος[14] και τη φωτογραφία των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού του 1942- και αφετέρου δε την τελευταία φωτογραφία του 1996, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για τα ίδια λείψανα, τα όποια τώρα βρέθηκαν νοτιοανα-τολικότερα, όπως εξηγήθηκε αυτό παραπάνω, και ελαφρώς σκορπισμένα στον χώρο της ταφής τους. Ευτυχώς η κάρα του Αγίου ανακαλύφθηκε ολόκληρη και άθικτη.

Με πολλή προσοχή και με τη γνωστή διαδικασία των αρχαιολογικών ανασκαφών, το ειδικό συνεργείο των αρχαιολόγων άρχισε αργά και προσεκτικά να καθαρίζει στον ανευρεθέντα τάφο πρώτα την κάρα του Αγίου και μετά τα υπόλοιπα οστά του, και διαπιστώθηκε επιστημονικά ότι ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός ηταν ψηλός και μακρυλαίμης. Συγκεκριμένα, οι ανθρωπολόγοι πιστοποίησαν εγγράφως και ενυπογράφως ότι τα ανευρεθέντα οστά ήταν ανθρώπου, ανδρός ηλικίας άνω των 80 ετών, ο όποιος είχε ύψος 1,80 μέτρα περίπου. Αμέσως ο κ. Μπελάεφ περιχαρής ενημέρωσε τον Πατριάρχη για την επιτυχία του και ανέφερε πώς όλα τα στοιχεία, δηλαδή: α) η θέση του τάφου, β) τα σχετικά στοιχεία του Κρασνοπαέτσεφ στον φάκελο της αρχαιολόγου Ροζάνοβα και γ) τα επιστημονικά πορίσματα των ανθρωπολόγων του 1996, αποδεικνύουν ακράδαντα ότι τα ανευρεθέντα οστά ήταν του Αγίου Μαξίμου του Γραικού.

Ο Πατριάρχης της Ρωσσίας, που μέχρι τότε είχε ορισμένες αμφιβολίες (σε τρόπο ώστε να ενισχύεται ως αληθής ο ισχυρισμός του προς τον Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου π. Εφραίμ ότι δεν τον κάλεσε στις ανασκαφές και στην ανακομιδή των λειψάνων, γιατί δεν ήταν σίγουρος αν θα βρίσκονταν τα πραγματικά λείψανα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού), χάρηκε και ενθουσιασμένος έδωσε την εντολή να ξεθάψουν τον Άγιο, να τον τοποθετήσουν με κανονική τάξη των ιερών λειψάνων σε κάσα και να τον στολίσουν με μοναχικό σχήμα.

Σημειώσεις:

3. Άπαντα τα ανωτέρω μου παραχωρήθηκαν από τον Ρώσσο αρχαιολόγο-ιστορικό κ. S. Beljaev στο γραφείο μου στη Θεσσαλονίκη, σε τρόπο ώστε η πρωτοδημοσίευση του θέματος τούτου έγινε τελικά από τον γράφοντα στο βιβλίο: Περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού. Άγιον Όρος 1994.

4. Το τροπάριο αυτό είναι γραμμένο με μεγάλα γράμματα και σε χρυσή κορνίζα, που βρίσκεται πάνω από τη λάρνακα του Αγίου Μαξίμου του Γραικού. Βλέπε σχετική φωτογραφία (http://vatopaidi.files.wordpress.com/2010/03/ag-maximos-vatopaidinos-graikos-07.jpg?w=500&h=447) στο 1ο μέρος του άρθρου (http://vatopaidi.wordpress.com/2010/03/20/tafos-agiou-maximou-1/).

5. Η συστατική επιστολή δι΄εμέ του Καθηγουμένου της Ι. Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους κ.κ. Εφραίμ προς τον Πατριάρχην της Μόσχας και Πάσης Ρωσσίας Κύριον Αλέξιον μεταξύ των άλλων έγραφε: «Νυν ότε χάριτι Θεού, προάγεσθε εις την ανακομιδήν των ιερών λειψάνων του οσίου Μαξίμου του Βατοπαιδινού, του μεγάλου αυτού Φωστήρος και Αγίου της Αγιωτάτης Ορθοδόξου ημών Εκκλησίας, προαγόμεθα διά τοϋ παρόντος ίεροσφραγίστου και ενυπόγραφου Μοναστηριακού ημών Γράμματος, ϊνα συστήσωμεν τη Υμετέρα Άγιότητι τον κ. Κωνσταντΐνον Τσιλιγιάννην, έρχόμενον αύτόσε, ϊνα συμβάλη εις το θεάρεστον αυτό έργον. Ό έν λόγω κύριος διακρίνεται διά την φιλάχριστον βιοτήν του και ιδιαιτέρως διά την άγάπην και την εύλάβειαν, την οποίαν τρέφει προς τον Άγιον Μάξιμον, καθότι κατάγεται έκ της ιδιαιτέρας πατρίδος τοΰ Όσίου, της Άρτης Ηπείρου. “Εχει δε συμβάλει τα μέγιστα εις την προβολήν των έργων του και της βιογραφίας του ανά τον Ελλαδικόν χώρον. Επιθυμεί δε να προσφέρει την έκ της καρδίας προσφοράν του, παρευρισκόμενος εις την άνακομιδήν των ιερών λειψάνων τοΰ Αγίου. Όθεν, παρακαλοϋμεν θερμώς όπως έναγκαλισθήτε αυτόν μετά πατρικής στοργής, ώς γνήσιον υϊόν».

6. Όπως ακριβώς τούτο μου εδήλωσε προφωρικώς ο κ. S. Beljaev κατά την πρώτη επίσκεψή του στο γραφείο μου στη Θεσσαλονίκη το 1990.

7. Κωνσταντίνου Α. Τσιλιγιάννη, Περί του τάφου του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, Άγιον Όρος 1994, σ. 28

8. Όπ.π., σ. 29

9. Όπ.π., σ. 6

10. Όπ.π., σσ. 7-18

11. Όπ.π., σσ. 19-22

12. Όπ.π., σς. 23-31

13. Διήρκεσε η εκπομπή αυτή μίαώρα, ώστε να δώσω στο τηλεοπτικό κοινό πολλές πληροφορίες για τη ζωή, το έργο, το μαρτύριο, τον τάφο και την αγιοποίηση του Αγίου Μαξίμου του Γραικού.

14. Κ. Α. Τσιλιγιάννη, όπ.π. σ. 28

15. Επιστολή 1-4-1498 του Anto Urceo Cordo προς τον βαπτιστή Palmieri: «νέον μακρυτράχηλον, καταγόμενον εκ Σπάρτης». )(πρβλ. E. Denissoff, όπ.π. σσ 412-417).

16. Δήλωση του s. Beljaev.

17. Κ. Α. Τσιλιγιάννη, όπ.π. σ. 25

πηγή: Κωνσταντίνου Α. Τσιλιγιάννη, Χρονικό της ανακαλύψεως του τάφου, της ανακομιδής στη Ρωσσία και της μετακομιδής στην Ελλάδα των ιερών λειψάνων του Αγίου Μαξίμου του Γραικού, ως και η Ιερά Ακολουθία της Μετακομιδής, Άγιον Όρος 2009, ISBN: 978-960-91668-9-8